کتاب درباره ادبیات اثر آناتولی لوناچارسکی نشر نگاه

رابطه‏ ی بین نظرات هنری و اخلاقی چرنیشفسکی و شخصیت او مساله‏ای است که دوستان و دشمنانش را به بررسی آن برانگیخته است؛ ولی به گمان من این کار به‏درستی صورت نگرفته است زیرا تصویری که اینان از چرنیشفسکی بازنموده‏اند عموما از وضوح کامل برخوردار نبوده است. شاید بتوان با بررسی نامه‏ها، خاطرات، یادداشت‏های روزانه و کلیه‏ی مدارکی که از او به‏جا مانده است، به‏سادگی، خصوصیات او را به عنوان یک شخص مجسم کرد. ولی تاکنون به‏ندرت از این مدارک بهره‏گیری شده است. چرنیشفسکی را در نظر ما غالبا به صورت مردی با عقایدی سخت محکم، هوشی به‏غایت سرشار، مطالعاتی همه‏جانبه، سرشتی دلاورانه و شخصیتی بسیار جدی نمایانده‏اند؛ او مطمئنا از برجسته‏ترین انسان‏های عصر خود بود، ولی بنیان فکری‏اش مبتذل و هیچ‏گرایانه و به قول گرتسن «مردی سودایی‏مزاج» بود. تورگنیف ضمن گفتگویی با چرنیشفسکی او را چنین خطاب می کند: «شما، نیکولای گاوریلوویچ، مثل یک مار معمولی هستید، در حالی که دوبرولیوبف افعی است.» این تعریف نشان می‏دهد که حتی تورگنیف او را شخصی بسیار دانا، محیل و زیرک می‏دانسته است. هرچه باشد، چرنیشفسکی در نظر کسی که اطلاعات دست دوم یا حتی اطلاعات سطحی از او دارد، فردی است نسبتا خشک که با هر گونه ایدئالیسم خیلی بیگانه است.